Rozwój technologii cyfrowych na niespotykaną wcześniej skalę odmienia sposób, w jaki myślimy, uczymy się i przetwarzamy informacje. Zjawisko określane jako demencja cyfrowa (ang. digital dementia) opisuje spadek zdolności poznawczych, wynikający z nadmiernego polegania na urządzeniach cyfrowych, takich jak smartfony, komputery czy tablety. Współczesne badania wskazują, że młode pokolenia coraz częściej wykazują symptomy charakterystyczne dla wczesnych faz demencji — problemy z pamięcią krótkotrwałą, koncentracją, zdolnością rozwiązywania problemów i planowania. Celem niniejszego artykułu jest omówienie zjawiska demencji cyfrowej oraz przedstawienie możliwości przeciwdziałania jej poprzez terapię poznawczo-behawioralną (CBT).

Demencja cyfrowa – definicja i mechanizmy

Termin „demencja cyfrowa” został po raz pierwszy użyty przez niemieckiego neuropsychiatrę Manfreda Spitzera (2012), który ostrzegał przed negatywnymi skutkami intensywnego użytkowania mediów cyfrowych dla funkcjonowania mózgu. Choć nie jest to jednostka chorobowa uznana przez klasyfikacje takie jak DSM-5 czy ICD-11, coraz więcej badaczy postuluje, że zjawisko to powinno być traktowane jako realne zagrożenie poznawcze.

Zjawisko to wiąże się m.in. z:

• redukcją pamięci operacyjnej, ponieważ informacje są powierzane urządzeniom, a nie zapamiętywane,
• obniżeniem zdolności skupienia, wynikającym z ciągłego przełączania uwagi (ang. task switching),
• zaburzeniami funkcji wykonawczych, takich jak planowanie czy kontrola impulsywności,
• osłabieniem zdolności do głębokiego przetwarzania informacji, zastąpionym przez szybkie skanowanie i przeglądanie.

W badaniu Wilmera i wsp. (2017) wykazano, że osoby używające smartfonów przez ponad 5 godzin dziennie wykazują niższe wyniki w testach pamięci krótkotrwałej oraz mają trudności z koncentracją. Również neuroobrazowanie wskazuje na zmiany w strukturze mózgu – m.in. redukcję objętości istoty szarej w korze przedczołowej, odpowiedzialnej za procesy planowania i samoregulacji (Small et al., 2020).

CBT – charakterystyka podejścia

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) to jedno z najskuteczniejszych i najlepiej udokumentowanych podejść terapeutycznych w psychoterapii. Opiera się na założeniu, że sposób myślenia wpływa na emocje i zachowania, a zmiana nieadaptacyjnych schematów poznawczych może prowadzić do poprawy funkcjonowania jednostki.

CBT znajduje zastosowanie w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe, ADHD czy uzależnienia. Ze względu na swoją strukturę, opartą na rozpoznawaniu i modyfikacji myśli automatycznych oraz pracy nad zachowaniami, CBT może być skutecznym narzędziem w przeciwdziałaniu skutkom demencji cyfrowej, zwłaszcza w zakresie:

• poprawy uwagi i koncentracji,
• zarządzania impulsywnością i nawykami cyfrowymi,
• restrukturyzacji poznawczej w zakresie przekonań o technologii,
• planowania aktywności offline i zwiększania autorefleksji.

CBT a demencja cyfrowa – możliwe strategie interwencji

Świadomość i monitorowanie użycia technologii

CBT uczy pacjentów obserwacji własnych zachowań i identyfikowania myśli poprzedzających działania. Dzięki prowadzeniu dziennika użycia smartfona lub aplikacji typu „digital tracker”, pacjenci mogą uświadomić sobie, ile czasu poświęcają technologiom i jakie emocje temu towarzyszą (np. nuda, lęk przed pominięciem informacji – tzw. FOMO). Jest to punkt wyjścia do dalszej pracy nad zmianą nawyków.

Zmiana myśli automatycznych i przekonań irracjonalnych

Wielu użytkowników technologii uzależnia się od niej na poziomie poznawczym, wierząc np., że „jeśli nie odpowiem od razu, coś stracę” lub „muszę być zawsze dostępny”. CBT pozwala na identyfikację takich przekonań i zastępowanie ich bardziej realistycznymi, co prowadzi do zmniejszenia kompulsywnego korzystania z urządzeń.

Trening funkcji wykonawczych i uważności

CBT może być wzbogacona o elementy treningu poznawczego oraz mindfulness – praktyk uważności, które poprawiają zdolność koncentracji i redukują automatyzm w działaniu. Ćwiczenia takie jak medytacja, trening oddechowy czy świadome obserwowanie myśli są pomocne w budowaniu odporności poznawczej na przeciążenie informacyjne.

Planowanie aktywności offline

Terapia pomaga w planowaniu i wprowadzaniu do życia pacjenta działań alternatywnych wobec cyfrowych – np. czytania książek, spotkań towarzyskich, aktywności fizycznej. CBT stawia na eksperymenty behawioralne, które pozwalają doświadczyć korzyści z życia offline i przełamać błędne koło nawykowego korzystania z mediów.

Dowody empiryczne na skuteczność CBT w obszarze uzależnień cyfrowych

Choć demencja cyfrowa jako diagnoza nie została jeszcze ustandaryzowana, wiele badań analizuje skuteczność CBT w leczeniu uzależnień od internetu, smartfona czy gier online – które są zjawiskami pokrewnymi. Na przykład, meta-analiza Younga i wsp. (2017) wykazała, że CBT jest skuteczna w redukcji czasu spędzanego online oraz poprawie funkcjonowania poznawczego u osób z tzw. „internet addiction disorder”. Podobne wyniki uzyskano w badaniach na studentach wykazujących objawy przeciążenia cyfrowego (Kim et al., 2020).

Ograniczenia i dalsze kierunki badań

Choć CBT oferuje obiecujące możliwości wsparcia w zakresie demencji cyfrowej, warto pamiętać o pewnych ograniczeniach:

• Zjawisko to jest nadal słabo zoperacjonalizowane – brakuje jednoznacznych kryteriów diagnostycznych,
• Trudno wyodrębnić skutki demencji cyfrowej od ogólnego stresu technologicznego i stylu życia,
• Większość badań dotyczy młodych dorosłych – potrzeba więcej danych dla dzieci i osób starszych.

Dalsze badania powinny skupić się na określeniu skali zjawiska, opracowaniu narzędzi diagnostycznych oraz tworzeniu programów CBT dostosowanych do różnych grup wiekowych.

Demencja cyfrowa – podsumowanie

Demencja cyfrowa to nowe, ale realne wyzwanie współczesnego świata, wynikające z nadmiernego korzystania z urządzeń elektronicznych. Objawia się spadkiem funkcji poznawczych, trudnościami w koncentracji i zapamiętywaniu informacji. Terapia poznawczo-behawioralna, dzięki swojej elastyczności i ugruntowaniu empirycznemu, może stanowić skuteczne narzędzie wspierające osoby z objawami demencji cyfrowej. Kluczowe strategie obejmują restrukturyzację poznawczą, trening uważności oraz planowanie aktywności poza światem cyfrowym. Choć potrzebne są dalsze badania, CBT już teraz stanowi obiecującą interwencję terapeutyczną w tym obszarze.