W jednym z najbardziej przejmujących zdjęć Edwarda S. Curtisa widzimy postać w masce ducha lasu Nuhlimkilaka, znanego jako „Niosący zamęt”. Symbolizuje ona siłę wewnętrznego chaosu i duchowego zagubienia – stany bliskie doświadczeniu osób z zaburzeniem osobowości borderline. Ta metaforyczna maska staje się punktem wyjścia do zrozumienia, jak terapia schematów pomaga stopniowo odkrywać to, co autentyczne pod warstwami obronnych wzorców.

Czym są zaburzenia osobowości borderline?

Zaburzenie osobowości borderline (BPD, borderline personality disorder) to jedno z najczęściej diagnozowanych zaburzeń osobowości. Charakteryzuje się intensywnymi wahaniami emocjonalnymi, trudnościami w relacjach interpersonalnych, impulsywnością oraz niestabilnym obrazem siebie. Osoby z tym zaburzeniem często cierpią z powodu głębokiego lęku przed porzuceniem, pustki emocjonalnej i braku kontroli nad własnymi emocjami.

Tradycyjnie w leczeniu BPD stosowano różne podejścia psychoterapeutyczne, takie jak terapia dialektyczno-behawioralna (DBT) czy terapia poznawczo-behawioralna (CBT). W ostatnich latach coraz większą popularność zdobywa terapia schematów (schema therapy), która okazuje się szczególnie skuteczna w pracy z głęboko zakorzenionymi wzorcami zachowań i przekonań charakterystycznymi dla osób z borderline.

Czym jest terapia schematów?

Terapia schematów to integracyjne podejście terapeutyczne stworzone przez Jeffreya Younga. Wywodzi się z terapii poznawczo-behawioralnej, ale czerpie także z psychodynamicznych, humanistycznych i gestaltycznych modeli pracy.

Podstawowym założeniem terapii schematów jest istnienie wczesnych nieadaptacyjnych schematów – głęboko zakorzenionych wzorców myślenia, odczuwania i zachowania, które powstały na skutek niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie. Schematy te kształtują sposób, w jaki jednostka postrzega siebie, innych ludzi i świat.

Terapia schematów zakłada, że u osób z zaburzeniem borderline wiele schematów jest silnie aktywowanych, co prowadzi do charakterystycznych objawów – niestabilnych emocji, lęku przed odrzuceniem, impulsywności czy autoagresji.

Kluczowe koncepcje terapii schematów

1. Schematy

Schematy to trwałe wzorce myślenia i reagowania, które rozwijają się w dzieciństwie i wpływają na nasze życie dorosłe. W przypadku osób z BPD często występują schematy takie jak:

• Porzucenie/Niestabilność – lęk przed opuszczeniem i przekonanie, że inni są nieprzewidywalni.
• Deprywacja emocjonalna – przekonanie, że potrzeby emocjonalne nigdy nie zostaną zaspokojone.
• Wstyd/Wadliwość – głębokie poczucie bycia złym, niewystarczającym lub niekochanym.
• Podporządkowanie się – tłumienie własnych potrzeb w obawie przed odrzuceniem lub konfliktem.

2. Tryby schematów

W terapii schematów istotne jest również pojęcie trybów schematów – chwilowych stanów psychicznych, w których dominuje określony schemat lub styl radzenia sobie. U osób z BPD występują nagłe i intensywne przejścia między trybami, co prowadzi do trudnych do przewidzenia reakcji.

Najczęstsze tryby u pacjentów z borderline to:

• Zranione/Porzucone Dziecko – tryb silnego cierpienia emocjonalnego, poczucia porzucenia i bezradności.
• Wściekłe Dziecko – tryb wyrażający złość, frustrację i bunt.
• Tryb Karzący – pojawia się, gdy osoba obwinia siebie, stosuje autoagresję.
• Tryb Odłączonego Obrońcy – odcięcie się od emocji, ucieczka, nadużywanie substancji.
• Zdrowy Dorosły – tryb, który terapia stara się wzmacniać – to wewnętrzny głos wspierający, racjonalny, opiekuńczy.

Cele terapii schematów w BPD

Główne cele terapii schematów w leczeniu borderline to:

1. Identyfikacja i zmiana nieadaptacyjnych schematów – poprzez eksplorację historii pacjenta, odkrycie źródeł schematów i ich wpływu na obecne życie.
2. Rozpoznanie i modyfikacja trybów – pacjent uczy się identyfikować, kiedy znajduje się w destrukcyjnym trybie, i jak przechodzić do trybu Zdrowego Dorosłego.
3. Zaspokojenie podstawowych potrzeb emocjonalnych – poprzez relację terapeutyczną i ćwiczenia pacjent uczy się, jak opiekować się sobą i dbać o swoje potrzeby.
4. Zmiana zachowań i stylów radzenia sobie – wprowadzenie bardziej adaptacyjnych strategii działania, które zastępują ucieczkę, agresję czy samookaleczenia.

Przebieg terapii schematów

Terapia schematów jest terapią długoterminową, zwykle trwającą od kilkunastu miesięcy do kilku lat. Proces terapeutyczny można podzielić na kilka etapów:

1. Diagnoza schematów i trybów

Na początku terapeuta i pacjent wspólnie identyfikują główne schematy oraz tryby. W tym celu używa się narzędzi diagnostycznych, takich jak Kwestionariusz Schematów Younga (YSQ) czy wywiady kliniczne.

2. Praca emocjonalna i poznawcza

Kiedy schematy zostaną rozpoznane, pacjent uczy się zauważać, kiedy się one aktywują. Terapeuta pomaga mu kwestionować przekonania leżące u ich podstaw oraz pracować nad ich transformacją.

Ważnym elementem jest praca emocjonalna – odtwarzanie trudnych doświadczeń z dzieciństwa w bezpiecznych warunkach terapeutycznych. Używa się m.in. techniki wyobrażeniowej (imagery) i dialogu z krzesłami (chair work).

3. Wzmacnianie trybu Zdrowego Dorosłego

Kluczowym celem terapii jest rozwój trybu Zdrowego Dorosłego – wewnętrznej części pacjenta, która potrafi opiekować się własnym „Zranionym Dzieckiem”, stawiać granice trybom destrukcyjnym i podejmować racjonalne decyzje.

4. Zamknięcie terapii i zapobieganie nawrotom

W końcowej fazie terapii pacjent uczy się samodzielnie radzić sobie z sytuacjami trudnymi, rozpoznawać aktywację schematów i stosować nowe umiejętności. Wzmacniane są strategie radzenia sobie i poczucie kompetencji emocjonalnej.

Efektywność terapii schematów w BPD

Badania kliniczne potwierdzają skuteczność terapii schematów w leczeniu BPD. W randomizowanych kontrolowanych badaniach wykazano, że terapia ta znacząco redukuje objawy borderline, takie jak impulsywność, niestabilność emocjonalna, samookaleczenia czy lęk przed odrzuceniem. Terapia schematów wykazuje trwałe zmiany osobowościowe – nie tylko zmniejsza objawy, ale pomaga pacjentom zmienić ich głęboko zakorzenione przekonania i styl funkcjonowania.

Dodatkowo, pacjenci często zgłaszają, że relacja z terapeutą w tym podejściu jest wyjątkowo wspierająca, ponieważ opiera się na empatii, autentycznym zaangażowaniu i tzw. ograniczonym rodzicielstwie – terapeuta tymczasowo wypełnia niektóre braki emocjonalne z przeszłości pacjenta.

Osobowość borderline – podsumowanie

Terapia schematów to jedno z najskuteczniejszych podejść w leczeniu zaburzenia osobowości borderline. Dzięki pracy nad głębokimi, nieadaptacyjnymi schematami i trybami, pacjenci uczą się rozpoznawać swoje emocje, zaspokajać potrzeby w zdrowy sposób i budować bardziej stabilny obraz siebie.

Choć terapia ta wymaga czasu i zaangażowania, daje nadzieję na trwałą zmianę – nie tylko złagodzenie objawów, ale także realną poprawę jakości życia, relacji i poczucia tożsamości.